Bizim çocukluğumuzda ansiklopediler oldukça popülerdi. Birçok sahadaki bilgiye toplu olarak ulaşılmasını sağladığı için son derece kullanılışlıydılar. Bu nedenle birçok kişi evlerine cilt cilt ansiklopedi almıştı. Hatta gazeteler kuponla ansiklopedi verme furyası başlatmış, bu sayede birçok eve ansiklopedi girmişti. Kütüphanelerin yaygın olmaması, buralardaki kaynakların yetersizliği ve belki de daha önemlisi kütüphaneye gitme kültürünün oluşmamış olması da elbette bu süreçte bir etkendi.
Ansiklopediler ne kadar okundu bilemiyorum ama bu ilgi en azından bilginin kıymetinin anlaşıldığına dair bir göstergeydi. Buna da şükür demek lazım. Zamanla modası geçen ansiklopediler, internet çağıyla beraber tamamen tarih oldu neredeyse… Matbu yayınlar artık evlerde birer yük gibi görünür hale geldi. Çünkü artık Google vb. arama motorları var ve bilgiye ulaşmak çok daha hızlı, çok daha kolay ve çok daha zahmetsiz. Tüm bu imkânların içine doğan yeni kuşak, 1980’lerde öğrencilik yapan bizlerin ve bizden öncekilerin bir ev ödevi için kaynak bulmaya çalışırken ne kadar zorlandığını kolay kolay anlayamayacaktır.
İl yıllıklarının bir dönem popüler olmasını da yukarıdaki gerekçelerle izah edebiliriz. Yaşadığımız ille ilgili oldukça tafsilatlı bilgilerin derlendiği bu yıllıklar oldukça kıymetli ve faydalıydı. İncelemekte olduğum 1973 Yozgat İl Yıllığı da bu açıdan değerli bir nüsha. Her ne kadar adından her yıl bir yenisi çıkıyor intibası uyandırsa da bugüne kadar yayınlanan Yozgat il yıllıklarının sayısı 4. Bunlar da genellikle özel sayılar formatında yayınlanmış. Mesela 1973 yıllığı Cumhuriyetin 50. Yılı münasebetiyle hazırlanmış. Sonuncusu ise Cumhuriyet’in 75. Yılı anısına 1998 yılında yayınlanmış.
Yıllık geleneği aslında çok eskilere dayanıyor. Osmanlı döneminde “Vilayet Salnameleri” adıyla daha ziyade siyasi ve iktisadi gayelerle düzenli olarak yıllıklar tutulmaktaydı. Tarihçi/yazar Orhan Sakin’in “Tarihten Günümüze Bozok Sancağı ve Yozgat” adlı eserinde Osmanlılar ’da ilk resmi salnamenin 1847 yılında yayınlandığı ve düzenli bir şekilde ve geliştirilerek 1912 senesine kadar devam ettirildiği belirtiliyor. Yine aynı esere göre; Yozgat’ın o tarihlerde Ankara Vilayetine bağlı olması münasebetiyle, Yozgat’la ilgili bilgiler, Ankara vilayet salnameleri içerisinde yer almaktadır. Orhan Sakin’i tespit edebildiği kadarıyla Ankara Salnamelerinin en eski tarihlisi 1871, sonuncusu ise 1907 yıllarına aittir.
Bu girişten sonra 1973 yıllığına dönersek; 340 sayfalık yıllık 1973 yılında Ankara’da basılmış. Yıllığı hazırlayanlar bölümünü incelediğimizde iki isim öne çıkıyor: Yılmaz Göksoy (İlköğretim Müdürü) ve Rıfat Alkan’ın (Hukuk İşleri Bölümü). Diğer emeği geçenler ise Aziz Buharalıoğlu (Özel Kalem Şefi), Hüseyin Karabacak (İdare Kuru Büro Şefi), Mustafa Bıçakçı (İstiklal Orta Okulu Öğretmeni), Cevdet Dündar (Belediye Başkanı), Fuat Eyupoğlu (Halk Eğitim Başkanı), Yaşar Kızıltepe (Özel İdare Gelir Memuru) ve Koçak Gülay (Özel İdare Personeli).
Yıllık; Tarih, Coğrafya, Nüfus, İdare, Milli Eğitim, Kültür, Gençlik ve Spor, Turizm, Sosyal Durum, Ekonomi, Ulaştırma, Mahalli İdareler ve Görevliler olmak üzere 13 ana bölümden müteşekkil. Yıllığın sonunda Bibliyografya ve Endeks bölümleri yer alıyor.
Tarih bölümü, Hititlerden başlayarak bölgenin tarihine kısaca değindikten sonra, Çapanoğulları ve Cumhuriyet dönemini daha ayrıntılı bir şekilde işlemiş. Bilgiler görsellerle desteklenmiş.
Coğrafya bölümü, Yozgat ve ilçelerini ayrı ayrı bölümler halinde her bir ilçenin konumu, dağları, yaylaları, akarsuları, iklimi ve bitki örtüsü alt başlıklarıyla incelemiş.
Nüfus bölümünde, öncelikle Osmanlı döneminde yapılan nüfus sayımlar paylaşılmış sonrasında da 1927’den itibaren yapılan Cumhuriyet dönemi sayımlarına ait tablolara yer verilmiş. Bu tablolara göre, 1945 yılına kadar Yozgat’ın merkez ilçe hariç 3 ilçesi bulunduğu (Akdağmadeni, Boğazlıyan, Sorgun) görülüyor. 1927 sonuçlarına göre Yozgat’ın köyleriyle birlikte toplam nüfusu 208,688. Bu nüfusun 190,596’sı (% 91’i) köylerde yaşamaktaymış. O dönem Yozgat şehir merkezinin nüfusu 11,018 iken, en küçük ilçe merkezine sahip Sorgun’un nüfusu ise 1,747 imiş. Bu, bugünün şartlarında büyükçe bir köy nüfusuna tekabül ediyor. Bağlı köyleriyle birlikte Sorgun nüfusu 43,639. Yani Sorgun nüfusunun sadece % 4’ü merkez ilçede yaşamaktaymış. Bugün Sorgun ilçe merkezi nüfusu 50,000’in üzerinde ve toplam nüfusun yaklaşık % 65’i ilçe merkezinde yaşıyor. Bu da 90 yılda çok ciddi bir sosyal dönüşüm yaşandığı anlamına geliyor. Yozgat’ın merkezle birlikte ilçe sayısı 1945 sayımında 6’ya, 1950 sayımında 7’ye ve 1955 sayımında da 9’a çıkmış. Uzun yıllar bu şekilde devam ettikten sonra yakın dönemde eklenen yeni ilçelerle birlikte sayı 14 oldu.
Tablolardan devam edersek, Yozgat’ın toplam nüfusu 1960 yılında 402,400’e, 1965 yılında 437,883’e ve 1970 yılında ise 469,065’e ulaşmış. Burada hemen bir parantez açmakta fayda var: Yeni açıklanan 2015 verilerine göre Yozgat’ın nüfusu 419,440’a düştü. Yani 50 yıl önceki nüfusunun da altına inmiş durumda. 50 yıl önce Türkiye toplam nüfusu 30 Milyon iken bugün 80 milyona dayanmış durumda. Bir başka ifadeyle son 5o yılda Türkiye nüfusu 2.5 kattan fazla artarken Yozgat nüfusu bırakın artmayı, azalmış. Yaşanan küçülmenin/göçün ciddi şekilde incelenmesi ve tahlil edilmesi gerekir. 1970 sayımlarına göre Yozgat nüfusunun % 80’inden fazlası (379,869) köylerde yaşamaya devam etmekte. Bugünse nüfusun sadece % 35’i köylerde yaşıyor. Bu oran Türkiye ortalamasının üstünde olsa bile 1970’lere göre ciddi şekilde düştüğünü görebiliyoruz.
Nüfus bölümünde yayınlanan önemli tablolardan biri de okuma yazma oranlarıyla ilgili. Cumhuriyet’in 50. Yılına yaklaşılmakta olunduğu 1970’de okuma-yazma bilenlerin oranı hala % 50’nin altındaymış (% 44). Bu rakamı kentleşme ve okullaşma oranlarıyla birlikte anlamakta ve anlamlandırmakta fayda var.
İdari Bölüm, yıllıkta en geniş olarak ele alınan bölümlerden biri. Bu bölümde her bir ilçe, başta tarihçesi olmak üzere, haritası, mahalleleri, bağlı bucak ve köyleri, nüfus ve hane sayıları bazında incelenmiş. İlçelerin döneme ait fotoğrafları da bugün için birer nostalji kıymetinde. Sorgun’un 1973 yılı itibariyle 10 mahallesi, 1 bucağı (Eymir), 3 beldesi (Bahadın, Esenli, Çiğdemli) ve 96 köyü bulunmakta. 1970 sayımına göre köyleriyle birlikte nüfusu 70,039 olan Sorgun’un ilçe merkezi nüfusu ise 11,502’ye ulaşmış. İlçe merkezi 1,663 haneden müteşekkilken, köylerle birlikte hane sayısı 11,083.
Milli Eğitim bölümü, ağırlıklı olarak tören fotoğrafları ve istatistiki tablolardan oluşuyor. 1923-27 döneminde 94 olan ilkokul sayısının 1970-72 döneminde 654’e ulaştığı; öğrenci sayısının ise 7,363’ten 82,791’e çıktığı görülüyor. 1970-72 itibariyle ilkokul mezunu sayısı 10,120. Ortaokul sayısına gelince; 1923-27 döneminde sadece 1 olan ortaokul sayısı 1970-72’de 23’e çıkmış. Bu sayı il nüfusunu göz önünde bulundurursak, o dönem için bile oldukça yetersiz. 1970-72 verilerine göre il genelinde sadece 7 lise, 1 imam hatip lisesi, 1 ticaret lisesi ve 1 kız sanat okulu mevcut. Bunların dışında il genelinde 1 sanat enstitüsü, 1 kız enstitüsü, 1 öğretmen okulu, 1 sağlık okulu ve 1 sağlık var. Anaokulu sayısı da yalnızca 1.
Burada dikkatimi çeken bir başka istatistiğe değinmekte fayda var. 1960 yılı itibariyle erkek nüfusun okur-yazarlık oranı % 40 iken, kadın nüfusun okur-yazarlık oranı sadece % 12.
Halk kütüphanesi sayısı ise 50 yıl boyunca hiç değişmemiş: 1. Yalnız bu kütüphanedeki kitap sayısı 1970-72 itibariyle 15,230’a ulaşmış. 1923-27’de sadece 690 kitap varmış. Bunun dışında 1 tane de çocuk kütüphanesi varmış. Buradaki kitap sayısı da 2591 (1970-72).
Kültür bölümü, yıllığın en ayrıntılı işlenen bölümlerinden biri olarak; il sınırları içindeki tarihi mekânlar ve eski eserlerden (camiler, medreseler, türbeler, hanlar, kervansaraylar, kaleler, köprüler, hamamlar, höyükler) bahsettikten sonra folklorik çalışmalara, türkü, şiir, mani, fıkra, efsane ve destanlara yer vermiş. Bunlar arasında Yozgat’ın kuruluş efsanesi ve Sürmeli Bey hikâyesi de var. Mahalli sözcükler ve şive özelliklerine de yer verilmiş. Hatta dualar, beddualar, deyimler ve atasözlerinden örnekler görmek de mümkün. Diğer taraftan nişan ve düğün adetlerine, oyunlara ve diğer örf ve adetlere de ayrıntılı bir şekilde değinilmiş. Yemekler de elbette unutulmamış; arabaşı, madımak, hedik vb. tarifleriyle birlikte anlatılmış. Giyim-kuşam bahsine de girilmiş ve yöresel kıyafetlerden bahsedilmiş. Yozgat’ın tarih boyunca yetiştirdiği önemli şahsiyetler de unutulmamış. Son olarak il genelindeki yerel gazetelerin adları listelenmiş. O dönem Yozgat il merkezinde tam 11 yerel gazetenin (Bozok, Hakikat, Yeni Yozgat, Anadolu, İleri, Haber, Yankı, Hürses, Hizmet, Mücadele, Çeşka) çıkıyor olması da şaşırtıcı bir bilgi. Bunların dışında Yerköy’den 2, Sorgun’dan ise 1 gazetenin (Sorgun Gazetesi) adı verilmiş. 1970 istatistiklerine göre Yozgat’ta 4 adet matbaa varmış.
Gençlik ve Spor bölümünde, adından da anlaşılacağı gibi il genelindeki sportif faaliyetlerden ve spor kulüplerinden bahsediliyor. Ayrıca öğrenci yurtları da bu bölümde yer almış.
Turizm bölümünde, Yozgat’ın Türkiye turizmindeki yerine değinildikten sonra ile gelen yabancı turistlerle ilgili istatistiki bilgiler verilmiş. Örneğin, yılda 8-10 bin civarı yabancı turistin geldiği bilgisi dikkate değer. Yozgat Çamlığı gibi tabii güzellikler, Boğazkale, Alişar gibi tarihi ve arkeolojik değere sahip yerler, konaklama tesisleri, termaller (su tahlil raporları da ilave edilmiş), avlanma imkânları vb. bu bölümde yer alan diğer konu ve alt başlıkları oluşturuyor.
Sosyal bölüm, Yozgat’ta, ilçe ve köylerde toplumsal hayat, elektrik (1972 yılı itibariyle Yozgat’ta sadece 14 kasaba ve 14 köye elektrik verilebilmiş), gaz, su, posta telgraf, telefon ve televizyon gibi medeni hizmet araçlarından yararlanma, sağlık ve sosyal yardım hizmetleri, koruyucu hekimlik çalışmaları, sosyal yardım kurumları ve çalışmaları, konut sorunu, evlerin mimari yapısı, gecekondulaşma gibi şehirleşme sorunları, sosyal hareketlilik, çalışma hayatı ve güvenlik hizmetleri bu bölümdeki alt başlıklar.
Ekonomi bölümü, kültür bölümü gibi oldukça ayrıntılı olarak incelenmiş. Yozgat’taki ticaret hayatıyla başlanan bölümde verilen genel bilgilerden sonra ilçeler bazında yıllar itibariyle kullanıla banka kredileri ve türleri detayları istatistikler halinde yayınlanmış. Akabinde, endüstri hayatı, sanayi, şirketler, kooperatifler ve dernekler konu edilmiş. İnşaat sektörüne de kısaca değinildikten sonra doğal olarak ilin ana geçim kaynağı olan tarım sektörü çok geniş bir alt bölüm olarak ve birçok istatistiki tablo ve verilerle desteklenmek suretiyle incelenmiş. Bu bölümün Yozgat tarımı hakkında oldukça faydalı ve değerli bilgileri bir araya getirdiğini söyleyebilirim. Hayvancılık, ormancılık ve madenler bu bölümün diğer alt başlıklarını teşkil ediyor.
Ulaştırma bölümü, ilin ulaşım alt yapısı, karayolları, Yozgat’ın demiryolu sorunu, haberleşme ve meteoroloji bölümlerinden oluşuyor. Demiryolu başlığında Ankara-Sivas demiryolunun Yozgat yerine Kayseri üzerinden geçirilerek 150 k. uzatılmasının anlamsızlığı vurgulanırken, devlete de haklı olarak serzenişte bulunuluyor.
Yıllığın en uzun bölümü mahalli idareler bölümü. İl Özel İdaresi başlığı altında özel idare organları, bütçesi ve sunulan hizmetler anlatıldıktan sonra, belediyeler başlığına geçilmiş, belediye hizmet sahalarına değinildikten sonra da il sınırları içerisindeki her bir belediyeye ait özet bilgiler ve yıllar itibariyle bütçeleri vs. tablolar halinde detaylandırılmış. Son bölüm ise köylere ayrılmış. İl sınırları içindeki her bir köyün okul, yol, içme suyu, elektrik, sağlık ocağı, sağlık evi, dispanser, sağlık memuru, jandarma, telefon, köy odası, cami ve selektör durumu tablolar halinde sunulmuş. Bu bölümü arşiv değeri açısından çok anlamlı buldum. Bu veriler köylerimiz hakkında döneme ait oldukça değerli bir fotoğraf sunuyor.
Son bölüm görevliler başlığını taşıyor. Burada, geçmişten günümüze parlamenterlerin listesi, bir kısmıyla ilgili kısa hayat hikayeleri, ilde görev yapmış olan valiler, kaymakamlar, hakimler, savcılar, avukatlar, ticaret ve sanayi odası üyeleri, Yibitaş yöneticileri, askeri görevliler, bucak müdürleri, il idare şube başkanları, emniyet müdürleri, diğer üst düzey memurlar ve kısa öz geçmişleri, görev yaptıkları yıllar itibariyle belediye başkanları ve ilde bulunan diğer kuruluşların yetkililerine ait listeler yer almakta. Bu bölüm de arşiv değeri açısından önemli.
Dönemin şartları ve kaynakların kıtlığı göz önüne alındığında oldukça ciddi ve ayrıntılı bir çalışma olan 1973 Yozgat İl Yıllığı, ilimiz hakkında yazılı kaynakların yetersiz olduğu bir ortamda dönemine ışık tutması açısından çok önemli bir kaynak. Hemen her bölümde yer alan ve bu çalışmayı zenginleştiren birçok fotoğraf da bugün için tarihi nitelikte. Benim doğduğum yıl olan 1973 yılına ait olması sebebiyle de zevkle incelediğim bu 43 yıllık eserden ziyadesiyle istifade ettim. Bugünümüzü anlamak ve geleceğimizi doğru planlamak için geçmişimizi doğru tahlil etmek ve tanımak oldukça mühimdir. Bu türden eserler böyle bir amaca hizmet etmesi açısından da değer taşıyor. 1973 Yozgat İl Yıllığı nadirkitap.com’dan temin edilebiliyor. İlgilenenlere duyurmuş olalım. Son olarak, bu eserden haberdar olmamı sağlayan arkadaşım Adnan Korkmaz’a teşekkür ediyorum.
Abdullah ALPAYDIN
SORGUN DÜŞÜNCE KULÜBÜ
