Enstitü: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Ana Bilim Dalı: Genel Türk Tarihi Ana Bilim Dalı
Konu: Vakfiyelerine Göre Yozgat Vakıfları (1400-1920)
Eser: Doktora Tezi
Yıl: 1996
Hazırlayan: Hamza KELEŞ
Tez giriş hariç dört bölümden oluşmaktadır.
Giriş kısmında Vakfın tarihi ve fonksiyonları, kaynaklar ve araştırmalar (Vakıflar Genel Müdürlüğü’ndeki Yozgat Vakfiyeleri, Şer’iye Sicilleri, Başbakanlık Osmanlı Arşivinde bulunan Yozgat Vakfiyeleri, Tahrir Defterleri ve araştırmalar) yer almaktadır.
BİRİNCİ BÖLÜM:
Birinci bölümde eğitim-öğretim amacıyla kurulan vakıflar medreseler ve mektepler başlığı altında incelenmiştir.
Medrese Vakıfları: Köseyusuflu Medresesi, Çorum, Cami Kebir Medresesi, Hoşyar Kadın Medresesi, Züleyha Hanım Binti Himmet Ağa Medresesi, Huri Hanım Medresesi, Ortaköy Medresesi, Topaç Köyü Medresesi, Kargalık Köyü Medresesi, İncirli-i Müslüm Köyü Medresesi, Karacalar Köyü Medresesi, Kızıldağ Köyü Medresesi, Virancık (Örencik) Medresesi, İşleğen Köyü Medresesi, Yozgat Medrese Mahallesi Medresesi’ dir.
Mektepler: Sıbyan Mektepleri (Ali Efendi Mektebi, Süleyman Bey Mektebi, Ali Efendi Mektebi, Başçavuş Halil Ağa Mektebi, Salih Efendi Mektebi), Rüştiye Mektepleri (Ali Rıza Paşa Rüştiye Mektebi) ve Azınlık Mektepleri (Ermeni Erkek Mektebi) olmak üzere üç başlıkta irdelenmiştir.
Camiler ve Mescitler:
Camiler: Gemerek, Şahruh Bey Camii, Kozan Şahruh Bey Camii, Ilısu Şahruh bey Camii, Çat Köyü-Ahmed Ağa Camii, Boğazlayan-Hacı Mehmed Ağa Camii (Ulu Camii), Osman Paşa Köyü Camii, Yozgat, Cevheri Ali Efendi Camii, Mehmedbeyli Köyü-Başçavuş Halil Ağa Camii,Köseyusuflu Camii-Abdullah Ağa Camii, Yozgat Musa Ağa Camii, Haydarbeyli Köy- Musa Ağa Camii, Yozgat Kayyumzade (Demirci Ali Efendi Camii), Yozgat-Hammamizade Osman Ağa Camii, Yozgat Başçavuş Halil Ağa Camii, Boğazlıyan Ali Efendi Camii, Hasbek Hacı Mehmed Ağa Camii, Akbenli Köyü İbrahim Bey Camii, Boğazlıyan Ebubekir B. Hacı Mehmed Camii, Yozgat Tekke Mahallesi Camii, Yozgat Taşköprü Mahallesi Esad İbrahim Efendi Camii, Yozgat Hoşyar Kadın Camii, Akoluk Köyü Camii, Yozgat Şeyh Ahmed Efendi Camii, Yozgat Taşköprü Mahallesi Mehmed Efendi Camii, Kozan Köyü Hatice Hanım Camii, İğdecik Köyü Hacı Yusuf Ağa Camii, Mehmedlü Köyü Mehmed Kethüda Camii, İsafakihlü Köyü Camii, Recebli Köyü Camii, Kayapınarı Köyü Ali Bey Camii, Tayfur Köyü Osman Kethüda Camii, Kırıkalifakih Köyü Mehmed Efendi Camii, Araplı Köyü Hüseyin Ağa Camii, Cumafakihli Köyü Camii, Yassıhöyük Köyü Camii,Söbeçemen Köyü Hurşid Ağa Camii, İncirli-İ Müslim Köyü Camii, Tekke Köyü Camii, Cıcıklar Köyü İsmail Efendi Camii, Poyrazlı Köyü Ali Bey Camii, Yassıağıl Köyü Camii, Kepirce Köyü Camii, Cihanpaşa Köyü Camii, Kıyılı Köyü Mehmet Ali Ağa Camii, Karalık Köyü Hasan Efendi Camii, Caferli Köyü Halil Ağa Camii, Şıhlar (Pınarkaya) Köyü Halid Ağa Camii, Halilfakihli (Halilfakılı) Köyü Camii, Yabi Köyü Derviş Süleyman Camii, Akköprü Köyü Mehmed Şerif Efendi Camii, Kırım Köyü Camii, Yapalak Köyü Camii, Hamam Köyü Camii, Karakaya Köyü Abdullah Ağa Camii, Gökçekışla Köyü Ozman Kethüda Camii, Kodallı Köyü Abdullak Muharrem Ağa Camii, Gökdere Köyü Sevinçoğlu Camii, Akdağmadeni Ziya Efendi Camii, Yakacık Köyü Camii, Kerpiççik Köyü Camii, Karabacak Köyü Aslan Ağa Camii, Kuzayca Köyü Camii, Kargalık Köyü Camii, İbrahimağaçiftliği Köyü Camii, Aliişar Köyü Mehmed Onbaşı Camii, Afşaralanı (Avşaralanı) Köyü Camii, Tuzlacık Köyü Camii, Çardak Köyü Camii, Karadikmen Köyü Camii, Çokumağıl Köyü Camii, Benli Köyü Camii, Koyunculu Köyü Camii, Konaklı Köyü Camii, Yudan Köyü Abdullah Çavuş Camii, Yahiroğlu Köyü Ahmed Kethüda Camii, Kılınçlı Köyü Mustafa Ağa Camii, Hacılı Köyü Camii, Derekaplancı Köyü Camii, Bektaşlı Köyü Camii, Temrezli Köyü Camii, Emrbey Köyü Camii, Bozlar Köyü Nuh Çavuş Camii, Kördeve Köyü Çulhazade Camii, Kemhalı ( Günpınar) Köyü Osman Kethüda Camii, Elçi Köyü Osman Ağa Camii, Tepedoğan Köyü Camii, Koçak Köyü Camii, Kesriç(Kaletep) Köyü Camii, Turisa (Günyayla) Köyü Camii, Yozgat Eskipazar Mahallesi Camii, Kavakalanı Köyü Camii, Geç Köyü Camii, Dikir (Günyazı) Köyü Camii, Erkekli Köyü Hacı Osman Ağa Camii, Sarınınviranı (Sarınınören) Köyü Hüseyin Ağa Camii, Parmaksız Köyü Camii, Çukurviran (Çukurören) Köyü Camii, Müftükışla Köyü Camii, Dağboymul Köyü Mustafa Kethüda Camii, Akdağ Haseki Ağa Camii’ leri özelinde incelenmiştir.
Mescidler: Dikmesöğüt Köyü Çebeci Mescidi, Yünalanı Köyü Mescidi, Babayağmur Köyü Feyzullah Ağa Mescidi, Kürkcü Köyü Mescidi
Kilise Vakıfları: Kayseri Meryem Ana Kilisesi
Zaviye ve Tekkelere Tahsis Edilen Vakıflar:
Zaviyeler: Hamzalu Köyü Hızır Halife Zaviyesi, Kılınç Abdal Zaviyesi, Çandır Şahruh Bey Zaviyesi, Sırçalu Zaviyesi
Tekkeler: Yozgat Şeyh Hazı Ahmed Efendi Tekkesi (Dergâhı), Yozgat Mevlevi Dergahı
İKİNCİ BÖLÜM
BAYINDIRLIK VAKIFLARI
Köprüler: (Yozgat ,Kethuda Hacı Ahmed Ağa Köprüleri incelenmiştir.)
ÇEŞMELER VE ŞADIRVANLAR
a) Çeşmeler: Yozgat, Çapanoğlu Çeşmesi, Yozgat Fatma Hanım Çeşmeleri, Yozgat Kethuda Ahmed Ağa Çeşmesi, Yozgat Cevheri Ali Efendi Çeşmeleri, Yozgat Hammamizade Çeşmesi, Mehmet Esad Efendi Çeşmeleri, Yozgat Başşavuşzade Çeşmeleri, Yozgat Şemsiye Kalfa Çeşmeleri, Yozgat Mehmet Efendi Çeşmesi, Çatak Mahallesi Çeşmesi, Salih Efendi Çeşmesi ve Hacı Atam Ağa Çeşmesi
b) Şadırvanlar: Yozgat Çapanoğlu Camii Şadırvanı, Kayyımzade Camii Şadırvanı
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
HAYRAT VAKIFLARI (Müteferrik Vakıflar)
A-TİLAVET-İ HATM-İ ŞERİF, AŞR-I ŞERİF, MEVLİD-İ ŞERİF VE DUA VAKIFLARI
Çapanoğlu Mustafa Bey Vakfı, Cevheri Ali Efendi Vakıfları, Süleyman Bey Vakfı, Züleyha ve Fatıma Hatunlar Vakfı, Hammamizade Osman Ağa Vakfı, Başçavuş Halil Ağa Vakfı, Demircizade Hacı İbrahim Ağa Vakfı, Esad İbrahim Efendi Vakfı, Züleyha Hanım Vakfı, Demircioğlu Ahmed Ağa Vakfı, Kemanlıoğlu Süleyman Vakfı, Yozgat Eşrafından Salih Efendi Vakfı, Sıdıka Hanım Vakfı, Mahvez Hanım Vakfı ve Tarakçı Yusuf Ağa Vakfı incelenmiştir.
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
HARAMEYN-İ ŞERİFEYN VAKIFLARI
- YOZGAT VAKIFLARINDAN MEKKE-İ MÜKERREME VE MEDİNE-İ MÜNEVVEREDEKİ FUKARA İLE KA’BE-İ ŞERİF VE RAVZA-I MUTAHHARA ÇALIŞANLARINA GÖNDERİLEN PARALAR
Çapanoğlu Mustafa Bey Vakfı, Cevheri Ali Efendi ve Kethuda Ahmed Ağa Vakfı, Çapanoğlu Süleyman Bey Vakfı, Kethuda Ahmed Ağa Vakfı, Kethuda Abdullah Ağa Vakfı, Kethuda Musa Ağa Vakfı, Abdulfettah Bey Vakfı, Demircizade İbrahim Ağa Vakfı ve Salih Efendi Vakfı
Eserin geneli incelendiğinde Yozgat’ın çok sayıda tarihi eser niteliğinde vakfiyeye sahip olduğu görülmektedir. Geçmişte çok ciddi anlamda kültürel miras ve tarihi esere sahip iken birçoğunun eridiği hatta yok olduğu da dikkat çekmektedir.
Eserde dikkatimi çeken en önemli husus, camiler arasında Sorgun Salih Paşa Camii’nin yer almamasıdır. Üyemiz Adnan Korkmaz tarafından yazılan ve kulübümüzce yayınlanan Salih Paşa Camii adlı eserde Salih Paşa Camii’nin öncesinin ‘’Hacı Cafer Mescidi’’ne dayandığı belirtilmektedir. Ancak eserde belirtilen mescidler arasında Hacı Cafer Mescidi de yer almamaktadır. Sorgun’da yer alan ve civarın en eski tarihi eseri olan Salih Paşa Camiinin evveliyatındaki Hacı Cafer mescidinin eserde yer almaması, Hacı Cafer Mescidinin vakfiyesinin tarihi kaynaklardan bulunamamış olmasıdır.
Ayrıca civarda gerek azınlık gerekse de diğer dinlere yönelik ibadethanelerin bulunması, hoşgörünün güzel bir örneğidir.
Osmanlı dönemi Yozgat vakıfları üzerine ciddi bir emek harcanarak oluşturulan eserin yazarı Prof. Dr. Hamza KELEŞ’e teşekkür ederim.
Fatih ŞAHBAZ
SORGUN DÜŞÜNCE KULÜBÜ
