Türkiye’de Şeker Fabrikaları ve Yozgat Şeker Fabrikası

Uşaklı Nuri Şeker’den günümüze:

“Babam, fabrikayı kurmadan evvel şekeri evimizde imal etmeyi başarmıştı. Köyde yetişen pancarı şehirdeki evimizde kazanlara koyup kaynatıyor, kabuklarını soydurup rendeletiyor, ağaçtan yapılmış sıkma makinemizde sıkıp elde edilen şerbete kireç ayranı katıyor, sabaha kadar öyle bırakıyordu. Sabah, kireci altına çökmüş şerbeti bulandırmadan başka kazanlara aktarıyor ve bundan köpük helvası yapıyordu… Ben, yapılan bu helvaları pazara götürür, bağıra-bağıra satardım, şehirlisi, köylüsü kapış kapış alırlardı.” 

 

Giriş

İnsanoğlu, günlük, sosyal ve ekonomik yaşamını sağlıklı yürütebilmesi için un, yağ, protein, tuz ve şeker vb. içerikli besin maddelerini düzenli ve sağlıklı bir şekilde tüketmek zorundadır. İnsanların beslenme alışkanlıklarında tatlıya ayrı bir yer ayırmaları nedeniyle şeker, hem tarih boyunca insanoğlunun önemli bir besin maddesi olmuştur. Her ne kadar günümüzde pancar dışında şeker üretimi gerçekleştirilse de en sağlıklı şekerin pancar şekeri olduğu söylenebilir.

Bu çalışmada, şekerin üretim süreci, Türkiye’de Şeker Fabrikalarının Tarihi, Yozgat Şeker Fabrikasının Tarihi, Şeker Fabrikalarına Ait Veriler (üretim, ekim, satış, çiftçi sayıları vb.)  ve söz konusu verilere göre Yozgat Şeker Fabrikasının Durumu, Şeker Fabrikalarının Ekonomiye Katkıları sunulmuştur.

Yozgat Şeker Fabrikasının tarihine yönelik kısıtlı veriler çalışmanın sınırını oluşturmaktadır. Gerçekten azot fabrikası ile başlayan ve bir neslin diline türkü gibi dolanan, daha sonra Şeker Fabrikası olarak açılışı yapılan fabrikanın, tarihine ilişkin ciddi bir bilginin bulunmayışı üzücüdür.

Sorgun Düşünce Kulübü olarak incelediğimiz Azot Fabrikası çalışmasının ikinci ayağını “Yozgat Şeker Fabrikası” adlı bu çalışma oluşturmaktadır.

 

1. Şekerin Üretim Süreci

1.1. Şeker Hammaddesi

Şeker üretimi ilk kez şeker kamışı (saccarum officinarum) bitkisinden Güney Asya’da yapılmış ve oradan da dünyaya yayılmıştır. Yurdumuzda iklim koşulları şeker kamışına elverişli değildir. Şeker kamışının bir diğer üretim maddesi ise şeker pancarıdır.  Özellikle Anadolu’da iklim koşullarının da elverişli olması nedeni ile şeker pancarı yoğun olarak yetiştirilmektedir. Bu nedenle yurdumuzda şeker üretiminin tamamına yakınının şeker pancarından yapıldığı söylenebilir. Şeker pancarı önceleri sebze olarak tüketilirken sonradan şeker endüstrisine kazandırılmıştır. Başlangıçta sadece % 0.5-1,5 oranında şeker bulunan pancar kökünün oranı verim artırıcı çalışmalar sonrasında % 14-25’e kadar yükseltilmiştir.

1.2. Pancarın Fabrikaya Ulaştırılması

Tarlada yetiştirilen ve hasadı yapılan pancar fabrika sahasına ulaştırıldıktan sonra silolanır. Daha sonra pancar yüzdürme kanalına gönderilir. Pancarın silodan üretim bandına ulaştırılması için kendi ağırlığının on sekiz katı su harcanır. Pancarın üretim bandına gönderimi aşamasında otlardan ve topraklardan arındırılması işlemleri de yapılır.

 1.3. Pancarın kıyılması

Fabrikaya üretim için ulaştırılan pancar öncelikle yıkama teknesine alınır. Yıkanan pancarlar  elevatörler ile kıyım makinesine taşınır ve kıyım işlemi yapılır.

1.4. Üretimi

Pancarın kıyımı sonrasında öncelikli olarak şeker dönüşümünü sağlaması için ham şerbet ile işlem görür. Daha sonra şeker dönüşümü için sıcak su alanına alınır. Burada pancar kıyımı sonrası bantta aşağıdan yukarı helezon ile taşınan pancar, ters yönden gelen sıcak su ile karşılaşır ve şekerini suya bırakır. Yeterince şekersizlendirilmiş olarak difüzyon cihazını terk eden pancar kıyımı, küspe preslerinden geçirilerek bünyesindeki suyun fazlasından kurtarılır. Sıkılmış küspe ya hayvan yemi olarak doğrudan çiftçiye verilir ya da uzun vadede yararlanılmak üzere küspe kurutma tesisine iletilir. Bu süreç küspe ile şerbet ayrıştırmasını yapıldığı süreçtir.

1.5. Şerbet Arıtımı

Küspeden ayrıştırılan şerbet için bu aşamada pancar kırıntıları ve dokulardan ayrıştırma işlemi yapılır. Koyu ve gri renkte olan şerbetten arıtım, kireç ve süzgeçler ile yapılmaktadır. Arıtımda kireç ocakları kullanılır ve çeşitli kimyasallardan da yararlanılır. Nihai aşamada rengi ve kırıntıları ayrıştırılan şerbet çözeltisinden karbonatlama ile kirecin de ayrıştırılması yapılır. Karbonatlama sonunda elde edilen şerbet, süzüldükten sonra “sulu şerbet” adını alır.

1.6. Sulu Şerbetin Buharlaştırılması

Sulu şerbet, %12-15 oranlarında kuru madde (şeker) kapsayan açık sarı renkli, berrak bir şeker çözeltisidir. Sulu şerbet özel buharlaştırma istasyonunda kaynatılmak suretiyle buharlaştırılır. Bu şekilde “koyu şerbet” adı verilen çözelti elde edilir.

1.7. Şekerin Kristalleştirilmesi

Koyu şerbet çözeltisine birden fazla ana şurup verilmesi yolu ile şeker kristalize edilmektedir. Bu aşamada kristal şeker ile melas oluşur. Şekerin kristalleştirilmesi vakum kazanlarında yapılmaktadır. Kaynama sıcaklığında yapılan pişimde kristalli kütle denilen “lapa” elde edilir. Elde edilen lapa dinlendirme kaplarında bekletilir ve yine verilecek ana şurup ile kristal kütlesi ayrıştırılır ve şeker tüketime elverişli olmayan ham şekere dönüştürülür. Bu ara ürünler tekrar suda çözülerek “Klere” adı verilen arılık dereceleri yüksek şeker çözeltileri hazırlanır. Nihai olarak koyu şerbet ve klere pişirilerek beyaz şeker de denilen kristal şeker elde edilir.

 

2. Türkiye’de Şeker Fabrikalarının Tarihi ve Yozgat Şeker Fabrikası

Türkiye’de şeker fabrikaları kurulması amacıyla yapılan çalışmalar Osmanlı İmparatorluğu zamanında (1840-1899) başlamakla birlikte, bu teşebbüslerden hiçbirisi uygulama alanına konulamamış ve bir istek olmaktan ileri gidememiştir.

Türkiye açısından şeker fabrikalarının planlanması ve kurulması Cumhuriyet dönemi ile olmuştur. Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde yapılan planlamalar dâhilinde ilk girişim Uşaklı Molla Ömeroğlu Nuri (Şeker) adında bir çiftçi tarafından yapılmıştır.

Uşak’ta mahalli birçok müteşebbisin iştiraki ile 19.4.1923 tarihinde 600.000 TL sermaye ile kurulan Uşak Terakki Ziraat T.A.Ş., 6.11.1925 tarihinde ilk şeker fabrikasının temelini atmış ve fabrika 17.12.1926 tarihinde işletmeye açılmıştır. Uşak Şeker Fabrikası ülkemizin şeker üretimi konusunda ilk tecrübelerin elde edildiği fabrikadır.

Milli bankalarımızdan bazılarının ortaklığı ile iki şirket daha teşekkül ettirilmiş ve bunlardan Anadolu Şeker Fabrikaları T.A.Ş. 5.12.1933 tarihinde Eskişehir Şeker Fabrikasını işletmeye açmıştır. Turhal Şeker Fabrikası T.A.Ş. de 19.10.1934 tarihinde Turhal Şeker Fabrikasını işletmeye açmıştır.

Ülkemizin nüfus artışına paralel olarak artan şeker ihtiyacını temin etmek amacıyla yeni şeker fabrikaları kurulması öngörülerek 1977’de Afyon, 1982’de Muş ve Ilgın, 1983’de Bor, 1984’de Ağrı ve 1985 yılında da Elbistan daha sonra sırasıyla 1989 yılında Erciş, Ereğli ve Çarşamba Şeker Fabrikaları, 1991 yılında Çorum, 1993 yılında Kars, 1998 yılında Yozgat ve 2001 yılında ise Kırşehir Şeker Fabrikaları işletmeye açılmıştır.

2.1. Yozgat Şeker Fabrikasının Tarihi

1976 yılında temeli azot fabrikası olarak atılan, sonrasında 1977 yılında yapımı durdurulan Sorgun Azot Fabrikasının arazisi üzerine 1990 yılında Sorgun Şeker Fabrikası yapılmasına karar verilmiş, fabrika 1998 yılında faaliyete geçmiştir.

Sorgun Azot Fabrikasının temeli 17 Temmuz 1976 Tarihinde, Sorgun İmam Hatip Lisesinin Aydınlıkevler Mahallesindeki sekiz derslikli binasının temeli ile aynı günde atılmıştır. 18 Temmuz 1976 Tarihli Milliyet Gazetesinin konuya ilişkin haberinde; “… Başbakan Yardımcısı Necmettin Erbakan dün Sorgun’da Gübre Fabrikası ve İmam Hatip Lisesinin temel atma töreninde bulunmuştur…” denilmektedir.

Her ne kadar Sorgun Azot Fabrikası yarım kalmış ise de yarım kalan kamu yatırımı Sorgun Azot Fabrikası’na ait arazi üzerine bir başka kamu yatırımı Şeker Fabrikası yapılmıştır. Başlayan bir kamu yatırımının başka bir kamu yatırımı ile tamamlanmış olması anlamında Sorgun Azot Fabrikası, Yozgat Şeker Fabrikası olarak tamamlanmış bulunmaktadır.

Sorgun Azot Fabrikasının arazisi üzerine Sorgun Şeker Fabrikası yapılmasına ilişkin olarak Yozgat 1991 İl Yıllığında; “İlimiz dahilinde (Yozgat), bir şeker fabrikası kurulması düşünülmüş ve bu amaçla ilimiz Sorgun ilçesindeki eski Azot Sanayiinin yarım kalan tesis ve alanları seçilmiştir. Yozgat Şeker Fabrikası projesi Bakanlar Kurulu Kararı ile 1990 yılı yatırım programına alınmış olup söz konusu projenin maliyeti 1990 yılı fiyatlarıyla 204 Milyar 200 Milyon TL.’dir. Yatırımın 1991 yılı ödeneği 22.000.000.000 TL’dir. Şeker Fabrikasının temeli 1990 yılı Temmuz ayında atılmıştır.”  bilgisi verilmektedir. Sorgun Azot Fabrikasının arazisi üzerine yapılan Sorgun Şeker Fabrikası 1998 yılında işletmeye açılmıştır (Türk Şeker/Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş internet sitesi).

2.2. Yozgat Şeker Fabrikasının Özelleştirme Süreci

 Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (Türk Şeker), özelleştirmeye hazırlanmak amacıyla 2000 yılında özelleştirme kapsamına alınmıştır. Ancak şeker fabrikalarının özelleştirilmesine yönelik “Özelleştirme Yüksek Kurulu Kararı” 2008 yılında alınmıştır.  Alınan kararda özelleştirmenin yöntemine, özelleşme sonrası üretim süresine ve özelleştirmenin kapsamına yer verilmiştir. Aşağıda Yozgat Şeker Fabrikasını da içeren kararlara yer verilmiştir:

“31- Şeker Fabrikaları A.Ş.’ye ait varlıkların özelleştirilmesi.”

Tarih : 14.7.2008
Karar No : 2008/42
Konu: Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.’ye ait varlıkların özelleştirilmesi.

Kurulumuzun 08/10/2007 tarih ve 2007/57 sayılı kararı ile Hazineye ait kamu hisseleri özelleştirme programına alınan ve yine Kurulumuzun 10/3/2008 tarih ve 2008/16 sayılı Kararı ile Sümer Holding A.Ş.’ye ait iştirak hissesi bedelsiz olarak İdare’ye devredilmiş olan Türkiye Şeker Farikaları A.Ş. (Türkşeker A.Ş.)’ye ait varlıkların özelleştirilmesini teminen; Türkşeker A.Ş. nin özelleştirilmesi çalışmalarında hazırlanan ve Kurulumuzca uygun bulunan Strateji Raporu ve bu rapora ilave “Ek Strateji Raporu”nda yer alan değerlendirme ve öneriler de dikkate alınarak;

1. Türkşeker A.Ş.ye ait şeker fabrikalarının coğrafi bazlı portföy grupları halinde özelleştirilmesine,

2. Her bir portföy grubunun ayrı ayrı ve kendi içinde bir bütün halinde “varlık satışı” yöntemi uygulanmak suretiyle özelleştirilmesine,

3. Coğrafi bazlı portföy gruplarının,
Portföy A: Kars, Erciş, Ağrı, Muş, ve Erzurum Şeker Fabrikaları,
Portföy B: Elazığ, Malatya, Erzincan, ve Elbistan Şeker Fabrikaları,
Portföy C: Kastamonu, Kırşehir, Turhal, Yozgat, Çorum ve Çarşamba Şeker Fabrikaları,
Portföy D: Bor, Ereğli, ve Ilgın Şeker Fabrikaları, Portföy
E: Uşak, Alpullu, Burdur, ve Afyon Şeker Fabrikaları,
Portföy F: Eskişehir, ve Ankara Şeker Fabrikaları
şeklinde belirlenmesine

4. Yapılacak ihaleler için İdare tarafından hazırlanacak şartnamelerde, coğrafi bazlı portföy gruplarını satın alan alıcılara, portföy grubu için Şeker Kurulu tarafından belirlenecek toplam şeker kotası çerçevesinde en az 5 (beş) yıl üretim şartı getirilmesine,

5. Özelleştirme ihalelerine; Portföy A, Portföy B ve Portföy C’den başlanmasına, sonra Portföy D, Portföy E, ve Portföy F ile devam edilmesine,

6. Türkşeker A.Ş.’nin Tohum İşleme Fabrikası ve EMAF-Elektromekanik Aygıtlar Fabrikası ile Afyon, Erzincan, Turhal, Ankara ve Eskişehir Makine Fabrikalarının ayrı ayrı “varlık satışı” yöntemi uygulanmak suretiyle özelleştirilmesine,

7. Özelleştirmelerin 2 (İki) yıl içerisinde gerçekleştirilerek tamamlanmasına,bu karar ile ilgili yapılması gerekli işlemlerin İdare tarafından yerine getirilmesine karar verilmiştir.

“32- Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.’deki kamu hisselerinin özelleştirme programına alınması”

Tarih : 12/8/2008
Karar No : 2008/50
Konu : Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. deki kamu hisselerinin özelleştirme programına alınması.

Özelleştirme Yüksek Kurulu’nca;

Özelleştirme İdaresi Başkanlığı’nın (İdare) 6/8/2008 tarihli ve 5900 sayılı yazısı dikkate alınarak;

Kurulumuzun, 8/10/2007 tarihli ve 2007/57 sayılı Kararı çerçevesinde özelleştirme programına alınan Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (Türkşeker A.Ş.) ile ilgili olarak;
a) Danıştay İdari İdari Dava Daireleri Kurulunun (DDDK) 12/6/2008 tarihli ve 2008/497 sayılı Kararı ile yürütülmesinin durdurulmasına karar verilen Türkşeker A.Ş. ile ilgili Kurulumuzun 8/10/2007 tarihli ve 2007/57 sayılı Kararı ile 14/7/2008 tarihli ve 2008/42 sayılı Kararımızın iptaline,
b) Türkşeker A.Ş.’deki Hazineye ait hisselerin özelleştirme programına alınmasına,
c) Kurulumuzun 10/3/2008 tarih ve 2008/16 sayılı Kararı ile Sümer Holding A.Ş. ye ait iştirak hissesi bedelsiz olarak İdare’ye devredilmiş olan Türkşeker A.Ş.’ye ait varlıkların özelleştirilmesini teminen; Türkşeker A.Ş. nin özelleştirilmesi çalışmalarında hazırlanan ve Kurulumuzca uygun bulunarak kabul edilen Strateji Raporu ve bu rapora ilave “Ek Strateji Raporu”nda yer alan değerlendirme ve öneriler de dikkate alınarak;

1. Türkşeker A.Ş.’ye ait şeker fabrikalarının coğrafi bazlı portföy grupları halinde özelleştirilmesine,

2. Her bir portföy grubunun ayrı ayrı ve kendi içinde bir bütün halinde “satış” yöntemiyle özelleştirilmesine, satışın “varlık satışı” suretiyle gerçekleştirilmesine,

3. Coğrafi bazlı portföy gruplarının;
Portföy A: Kars, Erciş, Ağrı, Muş ve Erzurum Şeker Fabrikaları,
Portföy B: Elazığ, Malatya, Erzincan ve Elbistan Şeker Fabrikaları,
Portföy C: Kastamonu, Kırşehir, Turhal, Yozgat, Çorum ve Çarşamba Şeker Fabrikaları,
Portföy D: Bor, Ereğli ve Ilgın Şeker Fabrikaları,
Portföy E: Uşak, Alpullu, Burdur ve Afyon Şeker Fabrikaları,
Portföy F: Eskişehir ve Ankara Şeker Fabrikaları
şeklinde belirlenmesine,

4. Yapılacak ihaleler için İdare tarafından hazırlanacak şartnamelerde, coğrafi bazlı portföy gruplarını satın alan alıcılara, portföy grubu için Şeker Kurulu tarafından belirlenecek toplam şeker kotası çerçevesinde en az 5 (beş) yıl şeker üretim şartı getirilmesine,

5. Özelleştirme ihalelerine; Portföy A, Portföy B ve Portföy C’den başlanmasına, sonra Portföy D, Portföy E ve Portföy F ile devam edilmesine,

6. Türkşeker A.Ş. nin Tohum İşleme Fabrikası ve EMAF-Elektromekanik Aygıtlar Fabrikası ile Afyon, Erzincan, Turhal, Ankara ve Eskişehir Makine Fabrikalarının ayrı ayrı “varlık satışı” yöntemi uygulanmak suretiyle özelleştirilmesine,

7. Özelleştirmelerin 2 (iki) yıl içerisinde gerçekleştirilerek tamamlanmasına,

8. Bu Karar ile ilgili yapılması gerekli işlemlerin İdare tarafından yerine getirilmesine,

karar verilmiştir.

2008 yılında alınan kararın 31 ve 32 nolu maddesinde Yozgat Şeker Fabrikasının Portföy C kısmında Kastamonu, Kırşehir, Turhal, Yozgat, Çorum ve Çarşamba Şeker Fabrikaları ile ayrı ayrı ve kendi içinde bir bütün halinde “varlık satışı” yöntemi uygulanmak suretiyle özelleştirilmesine karar verildiği görülmektedir.

T.C. Başbakanlık ÖİB tarafından 11/09/2009 tarihinde 4046 sayılı Kanun hükümleri çerçevesinde Türkşekere ait; Kastamonu, Kırşehir, Turhal, Yozgat, Çorum ve Çarşamba Şeker Fabrikaları (Portföy C) portföy grubu olarak bir bütün halinde “Satış” yöntemi “Varlık Satışı” şeklinde uygulanmak suretiyle “Pazarlık Usulü” ile özelleştirilmek üzere ihaleye çıkılmıştır. Söz konusu ihale ile ilgili olarak Danıştay 13. Dairesinde Şeker-İş Sendikası tarafından açılan davada, önce bu ihalenin yürütülmesinin durdurulmasına, daha sonra ise ihale komisyonunun kararının iptaline karar verilmiştir.

2008-2018 yılları arasında bir çok kez özelleştirmeye yönelik satış işlemi yapılsa da ihale işlemi 08.04.2018 tarihinde gerçekleştirilmiş ve Yozgat Şeker Fabrikası 275.000.000.-TL en yüksek ihale teklifini Doğuş  Yiyecek ve İçecek Üretim Sanayi Ticaret A.Ş. firmasından almıştır. 05.05.2018 tarihli Resmi Gazete ile de Özelleştirme Yüksek Kurulu kararına istinaden verilen satış onayı ilan edilmiştir.

 

3. Verilerle Yozgat Şeker Fabrikası

3.1. İllere Göre Şeker Pancarı Ekim ve Üretimi ve Yozgat Şeker Fabrikasının Ekim-Üretim Durumu

2016 yılı verilerine göre; ekim yapan köy sayısı 2.324 adettir. Yozgat’ta ekim yapan köy sayısı 164’tür. Ülke genelinde pancar ekilen alan 1.905.678 dekar iken Yozgat’ta bu alan 113.752 dekardır. Ülke genelinde Yozgat’ın toplam ekili oranın ülke geneline oranı % 0.05 (onbindebeş)’tir. Ekilen alan üzerinden elde edilen verimin Türkiye ortalamasının %5 olduğu görülmektedir. Yozgat % 6 ile Türkiye ortalamasının üzerinde verim elde etmektedir. 2016 Yılı İllere Göre Şeker Pancarı Ekim ve Üretimine ilişkin veriler aşağıda Tablo 1’de sunulmuştur.

Tablo 1: 2016 Yılı İllere Göre Şeker Pancarı Ekim ve Üretimi

Kaynak: http://www.turkseker.gov.tr/illereGorePancarEkimUretim.aspx

 

3.2. 2016-2017 Yılı Kampanya Dönemi Şeker Satışları ve Yozgat Şeker Fabrikasının Durumu (Ton Bazında)

2016-2017 yılı kampanya döneminde Türkiye genelinde satışı yapılan şekerin toplamı 1.225.456 ton’dur. Ton bazında toplam satış yapan en yüksek fabrika 142.044,40 ton ile Ilgın Şeker Fabrikasıdır. Yozgat Şeker Fabrikasının toplam satışı ise 37.035,80 tondur. Toplam satış içerisinde Yozgat Şeker Fabrikasının payı % 0,03 (onbindeüç)’tür. Detay veriler aşağıda Tablo 2’ de sunulmuştur.

Tablo 2: 2016-2017 Kampanya Dönemi Şeker Satışları

Kaynak: http://www.turkseker.gov.tr/MalveHizmetSatis.aspx

 

3.3. Şeker Fabrikalarının Personel Durumu

Türkiye genelinde faaliyet gösteren şeker fabrikalarında memur, daimi işçi ve geçici işçi olmak üzere personel istihdam edilmektedir. 25 adet fabrikanın Türkiye geneli toplam istihdam sayısı 2016-2017 yılı dönem aralığı verilerine göre 1.324 memur, 5.286 daimi işçi, 1.455 geçici işçi olmak üzere toplam 8.065 kişidir. Yozgat Şeker fabrikasında ise 29 memur, 211 daimi işçi ve 46 geçici işçi olmak üzere toplam 286 personel istihdam edilmektedir. Tüm istihdam içerisinde Yozgat Şeker Fabrikasının payı % 0,03 (onbindeüç)’tür. Diğer illeri de kapsayan detay bilgi Tablo 3’ de sunulmuştur.

Tablo 3: 2016-2017 Dönemi Şeker Fabrikaları Personel Durumu

Kaynak: http://www.turkseker.gov.tr/PersonelSekersatisEkimUretim.aspx

 

3.4. 2016-2017 Yılı Kampanya Dönemi Yan Ürün Üretimi ve Yozgat Şeker Fabrikasının Durumu (Ton Bazında)

Şeker fabrikalarında ana üretim şeker olmakla birlikte; şekerin yanı sıra melas, küspe ve alkol de üretilmektedir.

Melas şeker pancarının, şekere dönüşmesi için şeker fabrikalarında yapılan işlemlerde yan ürün olarak çıkar. MELAS, bünyesinde fazla miktarda organik madde, mikro ve makro iz elementler barındıran bir maddedir. Bu nedenle fazla miktarda gübre ve hayvansal yem fabrikalarında fazla tüketilir. Melas kullanılarak, gübre sanayinde jel organik gübre ve sıvı organik gübreler yapılır. Melas suda rahat çözünebilen bir üründür. Hem bitkilerin hem de toprağın ihtiyacı olan besinleri karşılar. Bitkilerin hızlı büyümesinde ve meyvelerin gelişimine büyük katkılar sağlar.

Şeker pancarı küspesi; kuru ve yaş olarak hayvanlarda yem olarak kullanılan şeker sanayinin yan ürünüdür. Şeker pancarı küspesi enerjisi yüksek bir yemdir. Şeker pancarı küspesinin besin değeri yüksektir ve hayvanlar severek tüketir. Şeker pancarı küspesinin sindirim derecesi de yüksektir ve maliyeti düşüktür. Hayvanlara kışın genelde saman türü kuru yemler verilmektedir. Şeker pancarı küspesi hayvanların kışın yaş yem ihtiyacını karşılar. Şeker pancarı küspesi saman ve türlerinin hayvanlar tarafından daha kolay tüketilmesine yardımcı olur. Şeker pancarı küspesinin hayvanlara zararı olmaması için çok iyi istiflenmesi gerekmektedir. Aksi takdirde küflenme meydana gelir ve bu küflenme ile kötü kokular oluşur. Şeker pancarı küspesinin küflenmesi besin değerini düşürür ve hayvan sağlığını olumsuz yönde etkiler. Şeker pancarı küspesi doğru bir şekilde depolanmamış ve hayvanlara verilmişse şiddetli ishale neden olabilmektedir. İshal sonucunda hayvanda halsizlik oluşur. Hayvanların bağırsaklarında iltihaplanmalara neden olur. Genç hayvanlarda özellikle danalarda eklem iltihaplanması neden olabilmektedir.

Ayrıca şeker pancarı melasından etil alkol de üretilmektedir. Etil alkolün de kimya, ilaç ve kozmetik olmak üzere birçok sektörde kullanımı mevcuttur.

2016-2017 dönem aralığı verilerine göre şeker fabrikalarında 502.000 ton melas, 3.077.437 ton yaş küspe ve 6.785 litre etil alkol üretilmiştir. Yozgat Şeker fabrikasında ise 18.482 ton melas, 122.962 ton yaş küspe üretilmiştir. Diğer fabrikaların üretimlerine ilişkin veriler Tablo 4 de sunulmuştur.

Tablo: 4  2016- 2017 Yılı Kampanya Dönemi Melas, Yaş Küspe ve Etil Alkol Üretimi

Kaynak: http://www.turkseker.gov.tr/PersonelSekersatisEkimUretim.aspx

 

3.5. Şeker Fabrikalarının Kampanya Süresi, Fiili Kapasite Durumu ve Üretim Yapan Çiftçi Sayısı ile Yozgat Şeker Fabrikasının Durumu

Şeker fabrikalarının kampanya süresi 41 ile 157 gün arasında değişmektedir. Yozgat şeker fabrikasının kampanya süresi 115 gün ile ortalamanın üzerindedir. Şeker fabrikalarının Türkiye geneli fiili kapasitesi günde 91.775 tondur. Yozgat Şeker Fabrikasının fiili kapasitesi ise günde 3.498 tondur. Genel veriler ile karşılaştırma yapıldığında ortalama fiili kapasite (üretim yapan firmalar dikkate alınmıştır) ortalama 4.370 tondur. Yozgat Şeker fabrikasının ortalama fiili kapasitenin altında kaldığı görülmektedir.

Ekim yapan çiftçi sayısı ise Türkiye genelinde 67.650’ dir. Yozgat’ta ekim yapan çiftçi sayısının ise 2.721 çiftçi olduğu görülmektedir. Türkiye geneli ortalama pancar ekimi yapan çiftçi sayısı 2.706 kişidir. Yozgat’ta ekim yapan çiftçilerin Türkiye ortalamasında olduğu görülmektedir.

Tablo 5: 2016-2017 Yılı Kampanya Dönemi Fiili Kapasite Durumu ve Ekim Yapan Çiftçi Sayısı

Kaynak: http://www.turkseker.gov.tr/PersonelSekersatisEkimUretim.aspx

 

3.6. Yozgat Şeker Fabrikasına Yönelik Araştırma (Türkiye Şeker Pancarı Üretiminde Yozgat İlinin Yeri ve Önemi)

Prof. Dr. İhsan BULUT ve Hasan KOÇ tarafından 2016 tarihinde yayınlanan Türkiye Şeker Pancarı Üretiminde Yozgat İlinin Yeri ve Önemi isimli makalede üç soruya cevap aranmıştır

  1. Türkiye’ de şeker pancarı üretimi ne kadardır? Bu üretim illere göre nasıl bir dağılım göstermektedir?
  2. TÜİK (2015) verilerine göre, Yozgat ilinin şeker pancarı üretimi ne kadardır? Yozgat ili, Türkiye şeker pancarı üretiminin yüzde kaçını karşılamaktadır?
  3. Yozgat ilinde şeker pancarı üretiminin ilçelere göre dağılımı nasıldır? Bu dağılımda etkili olan coğrafi esaslar nelerdir?

Yapılan araştırmaya göre (Türkiye İstatistik Kurumu 2015 yılı verileri);

Türkiye’de toplam 16.462.000 ton şeker pancarı üretilmiştir. Yozgat ilinin toplam şeker pancarı üretimi 1.640.493 tondur. Yozgat ilindeki şeker pancarı üretiminin ilçelere göre değerlendirmesi yapıldığında en fazla üretim; 826.147 ton ile Boğazlıyan ilçesine aittir. Boğazlıyan ilçesini 194.354 ton ile Sarıkaya, 145.301 ton ile Yozgat Merkez ilçe, 129.610 ile Şefaatli ve 121.834 ton ile Yerköy takip etmektedir. Yozgat ilinin kuzey, kuzeydoğu, doğu ve güneydoğu ilçelerinde şeker pancarı üretim değerleri oldukça düşüktür. Yozgat ili genelinde en az üretim 198 kilo ile Çayıralan ilçesine aittir. Diğer ilçelerde şeker pancarı dışında tarımsal üretime ağırlık verildiği görülmektedir. Yanı sıra Çayıralan, Çekerek, Saraykent ve Aydıncık ilçelerinde de üretim düşük seviyede gerçekleşmektedir.

Sorgun ilçesinde tarım alanları ağırlıklı olarak buğday, mercimek ve nohut gibi tarımsal ürünlerin ekiminde kullanılmaktadır. Şeker fabrikasının Sorgun’da bulunmasına rağmen Sorgun’un arazi ve sulama imkânları şeker pancarı üretiminin diğer ilçelere göre geride kalmasına neden olmaktadır. Yanı sıra Sorgun ilçesi ulaşım açısından avantajlı bir ilçedir.

Klimatolojik, jeomorfolojik, edafik ve hidrolojik faktörler şeker pancarı üretimine etki eden doğal faktörlerdir. Bu faktörlerden daha çok jeololojik ve topografik faktörler, Yozgat ilindeki pancar ekim alanlarını ve üretimini şekillendirmektedir.

Yozgat ilinin büyük bir kısmındaki doğal şartlar, şeker pancarı tarımına büyük bir potansiyel sunmaktadır.

3.7. Şeker Fabrikalarının Sağladığı Sosyo-Ekonomik Katkılar

Şeker pancarı, üreticilerin hem gelirini artıran ve hem de istihdam sağlayan bir bitkidir. Şeker pancarı tarımı, sağladığı yüksek katma değer, yan ürünlerin hayvan yemi olma ve tarımda sağladığı istihdam özelliği dolayısıyla, kırdan kente göçün hızını kesen, çiftçiye ve bulunduğu yere önemli katkıları olan bir bitkidir.

Şeker fabrikalarının ekonomiye doğrudan ve dolaylı katkıları bulunmaktadır. Doğrudan katkılarının başında tarım sektöründe katma değerli bir ürün olan şekerin üretilmesi, ülkenin şeker ihtiyacının karşılanması ve şekerli mamullerin (çikolata, reçel, helva vb.) üretilmesi gelmektedir.

Şeker pancarı dolaylı olarak da hayvancılık ve diğer bazı sektörlere de yan ürünleri ile katkıda bulunmaktadır. Özellikle ucuz bir hayvan yemi olarak kullanılan yaş küspenin temininde şeker fabrikaları önemli bir etkiye sahiptir.

Yanı sıra melas kimya, kozmetik ve ilaç endüstrisinde kullanılan bir maddedir.

Sosyal açıdan ise şeker fabrikaları istihdama olumlu katkı sağlamaktadır. İstihdamın göçü önlediği düşünüldüğünde ise bu hususun önemi daha da artmaktadır.

 

Sonuç

Sonuç olarak şeker fabrikası, tarım ve hayvancılığa dayalı ekonominin yapıldığı Yozgat ve ilçeleri açısından gerek çiftçiler gerekse de il ekonomisi açısından sağladığı doğrudan ve dolaylı faydaları ile önemlidir.

Bu nedenle Yozgat özelinde şeker fabrikası (diğer devlet ve özel sektör yatırımları ile düşünüldüğünde) anlamlı bir yatırımdır.

 

Fatih ŞAHBAZ

SORGUN DÜŞÜNCE KULÜBÜ

 

Kaynaklar:

http://www.turkseker.gov.tr

http://www.prodemorganik.com/tr/sss/Melas_Nedir

https://www.pancar.org/seker-pancari-kuspesi.html

https://www.tarimdanhaber.com/haber/endustri-ve-yem-bitkileri/seker-pancarinin-sosyo-ekonomik-katkilari-neler//

Adnan Korkmaz,  Sorgun Azot (Kimyevi Gübre) Fabrikası, http://sorgundusuncekulubu.com/?p=4845

Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. Sektör Raporu, 2016, Yayın Tarihi: Mayıs 2017

İhsan Bulut, Hasan Koç, Türkiye Şekerpancarı Üretiminde Yozgat İlinin Yeri ve Önemi, Türk Coğrafya Dergisi, Sayı: 67, Sayfa: 33-40

 

Author: Fatih
İsim: FATİH ŞAHBAZ Yaşadığı İl: İstanbul Yaşadığı İlçe: Üsküdar Meslek: T.Halk Bankası A.Ş.