Elektrik nedir? Nasıl bulunmuştur? Eski Yunanca’dan gelmekte olan elektrik ve mıknatıs sözcüklerinin kökeni “kehribar” anlamına gelen Yunanca “elektron” sözcüğüdür. Elektrik enerjisinin evlerde ve sanayide yaygın olarak kullanılması Thomas Edison’un 1879’da akkor lambayı icat etmesi ve ilk elektrik dağıtım şebekesini 1881’de New York’ta kurması ile başlamıştır. Ardından hızla ihtiyaç haline dönüşmüş ve talep artışıyla tüm dünyada gereksinim haline gelmiştir. Mersin ilinin Tarsus ilçesinde ilk jeneratör 1902 yılında kurulmuştur. Türkiye’de o dönem şartlarında elektrik enerjisi 26 yıl sonra 1928 yılında Yozgat’a kadar gelmiştir. Yozgat’a geldikten 23 yıl sonra 1951 yılında ise Sorgun ilçesine ulaşmıştır. Sorgun ilçesine elektrik enerjisi, ilk dağıtım şebekesi kurulan New York’tan tam 70 yıl sonra ulaşmıştır. Sorgun’da günümüzde 32.500 elektrik abonesi 50 mW kurulu güç 78.300 nüfus vardır. Nüfusa oranla kişi başı düşen elektrik miktarı 630 watt’tır. Sorgun ilk defa 1937 yılında, Yozgat’ta ilk defa tesis edilen bir lokomobil – jeneratör grubu vasıtasıyla elektriğe kavuşmuştur. Jeneratörü çalıştırmak için gerekli kömür Yerköy’den Yozgat’a getirilmiştir. 1940 yılında, Sorgun ilçesinin kenarı sayılan değirmen tepesi olarak adlandırılan mevkide 13 metre yüksekliğindeki değirmene elektrik enerjisi üretmek amacıyla dinamo montaj etme planları yapılmış fakat o dönem şartları nedeniyle hayata geçirilememiştir. 1951 yılında, Sorgun elektriklendirilmiş ve mezarlığın yanında ilk olarak tesis edilen Man-Siemens markalı dizel jeneratör grubu olup bu jeneratör grubu 54 kW güçtedir. Günümüzde bir evin elektrik enerjisini 7 kW/Saat olarak düşünürsek Sorgun o tarihte ortalama 7 evlik elektrik enerjisine sahiptir.
Kurulmuş olan Man marka jeneratörün işletilmesi için Ömer Turay adında bir makinist atanmıştır. Eşi Sorgun’da ebe olarak görev yapan Ömer Turay İzmir’den gelmiş, eski yazıyı bilen ve elektrik konusunda çıraklık yapmış birisidir. Eski yazıyı bilmesi ve çıraklık yapmış olması jeneratörleri çalıştırma ve kullanma konusunda kolaylık sağlamıştır. Sorgun için kurulan dizel Man jeneratörün kullanımıyla evlere ilk elektrik enerjisi iletilmeye, dağıtılmaya başlanmıştır. Hava kararırken jeneratör çalıştırılır gece saat 22:00 ile 23:00 arasında jeneratör kapatılırmış. Elektrik enerjisi havai hatlarla evin yanına kadar götürülüp evin içerisinde abone talebine göre elektrik tesisatı yapılırmış. Elektrik tesisat boruları şimdiki gibi plastik borulardan değil, Belçika’dan getirtilen Bergmann marka borularmış. Bu borulardan alüminyum ve pamuk izoleli elektrik kabloları geçirilerek evlerin içerisine elektrik tesisatı döşenirmiş. Sorgunda elektrik istihsalinin gelişimi yıllara göre şöyledir:
Kurulan jeneratör ile Sorgun’da elektrik abone sayısı 250’ye kadar ulaşmış. Her eve aydınlatma için bir lamba tesis edilirmiş. Tablo 1.1’de görüldüğü üzere 1960’lı yıllarda 80 kilowatt, ikinci jeneratör ihtiyacı doğmuştur ve Çekoslovakya’dan Skoda marka ikinci jeneratör ilave edilmiştir. Jeneratörlerin su deposu olup soğutma suyu jeneratörün yanında bulunan havuzlardan çekilerek jeneratörlerin soğutulması sağlanmıştır. Jeneratör elektriği ilk zamanlarda Cumhuriyet Caddesine, (Yozgat Yolu) Çay Mahallesine, Hanbaşı Mahallesine ve Bahçelievler Mahallesine ulaşmıştır. Resim 2’de örnek olarak görüldüğü üzere bazı mahallelere ağaç direklerle elektrik iletimi yapılmıştır.
Belediye artan mazot maliyetlerini karşılamak için 30 kilowatt gücünde bir un değirmeni kurmuştur. Un değirmeninden çıkan unlar satılıp elde edilen gelirle mazot satın alınmıştır. Bu jeneratörler akşamları aydınlatma amaçlı kullanılırken gündüz ışık amaçlı kullanılmadığı için marangozların getirdiği 3-5 kilowatt gücünde hızar motoru (Planya) çalıştırmak için kullanılmıştır. Sanayi amaçlı ilk kullanımda böylelikle başlamıştır. O zamanlarda jeneratörün 1 kilowatt/Saati 35 kuruştan fatura edilmiştir.
Akşamları enerji talebi artışı olduğu için iki jeneratör frekansı eşit seviyeye getirilerek paralel çalıştırılmak durumunda kalınmıştır. (İkisinin gücünü birleştirmek amaçlı) Jeneratörler normalde farklı güçler ve markalar olduğu için paralel çalışması için ilave bir işlem yapılması gerekmiştir. 1962’lı yıllarda İller Bankası tarafından Sorgun’da kullanılan jeneratörlerin daha verimli işletilmesi amacıyla bir eğitim düzenlenmiş ve sorumlu kişiler ilgili belediye vasıtası ile eğitime çağrılmıştır. Sorgun’dan önce Yerköy Belediyesi elektrikçisi olarak görev yapan ve oradaki jeneratörü kullanma konusunda tecrübe edinmiş olan Coşkun İşcan daha sonra Ömer Turay’ın yanında çalışmıştır. Genç olması sebebiyle eğitime kabul edilmiş, 3 ay süresince jeneratör tamiri ve işletme kursunu aldıktan sonra Sorgun’daki jeneratör işletmesini yaşlanması sebebiyle Ömer Bey’den devralmıştır. 1965 yılında İller Bankasında şehir şebekesi yapılması amacıyla ihale yapılmış ve yapılan ihaleyi Adnan Kolar adında bir mühendis kazanmıştır. İhale içeriği Sorgun’a 34,5 kilovolt elektrik hattı getirilmesi ve dağıtılmasıydı. (Havai hatlar ile elektriğin Yozgat’tan sağlanması) Bu ihale ve tesis yapımından sonra Sorgun’a ilk olarak 6 adet direk tipi trafo tesisi yapılmış, yaklaşık 400 abone bu trafolardan beslenmiştir.
1967 yılında proje tamamlandıktan sonra Sorgun şebeke elektriğine kavuşmuş, jeneratörün işletilmesi durdurulmuştur. Kurulan şehir şebekesinin enerji giriş noktası olan dağıtım merkezi Bektaşlar benzinliğinin arkasında kabin tipi trafo kurulmuş, diğer trafolar ise Çay Mahallesine, Yozgat Yoluna, Hanbaşı Mahallesine, Yeşilöz Mahallesine ve çarşı içeresine kurulmuştur. En büyük trafo 160 kilo voltamper olup çarşı içerisindeki trafodur. Kurulan dağıtım merkezinden ayrıca Eymir, Çekerek ve Akdağmadeni’ne şebeke enerjisi verilmesi sağlanmıştır. Ayrıca faturalandırma amacıyla dağıtım merkezine aktif reaktif sayaç konulmuştur. Sorgun’un tükettiği elektrik oradan ölçülür 1 hafta sonra Sorgun Belediyesine fatura edilmiştir.
1972 yılında Sorgun Belediyesi bünyesinde jeneratör dışında Enterkonnekte Elektrik işletmesinin ilk personeli olan Elektrik Fen Memuru ünvanı ile çalışan Coşkun İşcan’ın yanına ilk olarak Mustafa Bölükbaşı (Gıbış) göreve alınmış, daha sonra ise Abdulkadir Özdemir (Apılı) görevlendirilmiştir. Sorgun’daki evlere elektriğin tesisi ve kontrolü işlerinde bu kişiler görev yapmıştır. Evlere sıva üstü borularla tesisatlar yapılmaya devam etmiş metal borular yerini kangal borulara bırakmıştır. Mevcut elektrik dağıtım şebekeleri korunurken ayrıca elektrik olmayan mahallelere elektrik iletilmesi de yapılmaya devam edilmiştir.
1973 yılında dönemin belediye başkanı İhsan Müftüoğlu tarafından Yeni Cami altına ilk sanayi sitesi yapılmış, mahalle aralarında çalışan demirci, kaynakçı, küçük sanayi esnafı buraya taşınmış, elektrik beslemesi ise Yeşilyurt İlkokulu bahçesindeki trafonun gücünün büyütülmesi ile buradan beslenmesi sağlanmıştır.
1976 yılında hala elektrik alamayan Yenidoğan Mahallesine 22 adet ağaç direk dikerek elektrik tesis işlemi yapılmıştır. Elektriğin kilovatı 40 kuruştan fatura edilmiştir. Akşamları özellikle Ramazan ayında elektrik çok kullanıldığı için çarşıdaki trafonun termik şalteri atıyor, tüm elektrikler kesiliyormuş. Kesilen elektriğin yeniden açılması için mahallenin trafosunun atan şalteri kaldırmak için trafoya kadar koşarak gidilir elektrik açılırmış. Bu durum trafonun artık yetmediği anlamına gelse de o günkü ekonomik şartlar nedeni ile yatırım yapılamamakta trafo gücü yükseltilememektedir.
1978 yıllarında sokak aydınlatmaları yapılmaya başlanmış. 6 trafodan ayrı ayrı beslenen sokak aydınlatmaları zaman ayarlı saatlerle yapılırken, bu zaman saatleri hiç düzen tutmadığı için sürekli ayarlarını güncellemek gerekirmiş. O dönemde gereksiz yere sokak lambalarının yandığı veya akşam olduğu halde lambaların yanmadığı ihbarları alınmaktaymış. Bu sorunu çözmek için o zamanın elektrik fen işleri sorumlusu Coşkun İşcan kendi ürettiği fotosel rölesi ile 6 adet trafonun bağlı olduğu sokak lambalarının güneşin parlaklığına göre yanıp sönmelerini sağlamış. Türkiye sokakları halen güneş ışığına duyarlı fotosel lambalar ile aydınlanıp sönmektedir. Bu tarihte ayrıca Sorgun şebekesinin ikinci büyüme ihalesi yapılmıştır. İhaleyi Şahin Yurtbeğendi adında Nevşehirli bir mühendis kazanmıştır. Bu proje ile trafo sayısı 16’ya yükselmiştir. Abone sayısı ise yaklaşık 2000 olmuştur. Bu süre zarfında sanayi açısından en büyük elektriği kullananlar mahalle aralarında bulunan at arabası tekerleği tamircileriymiş. Bulgaristan’dan getirilen eski tip kaynak makineleriyle at arabalarının tekerleri kaynak yapılırmış. Hızarlardan sonra elektriğin sanayide kullanımının bu sahada olmuştur.
1980 yılında belediyeler tarafından işletilen elektrik işletmeleri TEK’e (Türkiye Elektrik Kurumu) devredilmiş, Türkiye genelinde elektrik üretimi, iletimi ve dağıtımı bu kurum tarafından yürütülmeye başlanmıştır.
1991 yılında Sorgun’un çevre köylerden aşırı göç alması ile trafolar yetersiz kalmış, bu talebi karşılamak için Türkiye Elektrik Kurumu o zamana kadarki en büyük ihaleyi yapmıştır.
1991 yılı birim fiyatlarıyla yaklaşık 7.348.000.000 TL tutarındaki ihaleyle Sorgun elektrik şebekesine ilk büyük yatırım yapılmıştır. Mehmet Hasancıoğlu isminde bir müteahhit projeyi alan ve yapan kişidir. Bu projenin tamamlanması 16.05.1997 tarihine kadar 6 yıl sürmüştür. Yapılan bu yatırım ile 16 olan trafo sayısı, 21 adet bina tipi ve 61 adet direk tipi olmak üzere toplam 82’ye yükselmiş ve ilk defa şehir içi ring (hatların birbirine bağlanarak kesintisiz kalmamasını sağlayan bir sistem) enerji hatları yapılarak enerji kesintilerinin önüne geçilmiştir. Projenin elektrik kontrolörü 1987 yılında TEK kurumunda işe başlayan Ahmet İŞCAN’dır. Kendi memleketine ilk büyük yatırımı yapma şansını yakalamış, babası Coşkun İŞCAN’ın tesis etmiş olduğu elektrik hatlarını yenileme ve büyütme fırsatı bulmuştur. 82 trafo ile Sorgun ilçesinin kurulu gücü yaklaşık 24.600 kVA olarak tesis edilmiştir. Belediyelere bağlı elektrik idarelerinin Türkiye Elektrik Kurumuna devredilmesine başladığında Coşkun İşcan ve Mustafa Bölükbaşı emekli olmuş; bununla beraber Sorgun Belediyesinde elektrik idaresinde çalışan Kadir Özdemir ve Hasan (Konyalı Hasan derlermiş) ile tahakkuk memurları ve tahsildarlar TEK’e devredilmiştir. En kıdemli personel olan Hacı Ahmet Kulu TEK’in Sorgun şube şefliği görevini yapmıştır.
1990 yılında Sorgun ilçe şefliğini devralan Orhan Yörük işletme görevini 2 sene yürütmüştür. Daha sonra TEK’in Adı TEDAŞ (Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş) olarak değiştirilmiştir. TEDAŞ döneminde Sorgun’da Selahattin İzci 3 yıl şef olarak görev almıştır. Daha sonra Elektrik Mühendisi Şener Azizoğlu göreve getirilmiştir. Sorgun ilçe elektrik abone sayısı 30.000’in üzerinde olduğu için Sorgun işletme şefliği ünvanı Sorgun İlçe İşletme Müdürlüğü olarak değiştirilmiştir. Şener Azizoğlu’ndan sonra İlçe İşletme Müdürü olarak Ahmet İşcan göreve gelmiştir. O da bu görevi 2 yıl yürütmüştür. Daha sonra Türkiye Elektrik Kurumu özelleşerek Çamlıbel Elektrik Dağıtım şirketi ismini almış, Cengiz-Kolin-Limak konsorsiyumu tarafından işletilmeye başlanmıştır. Özelleştirmeden sonra Yozgat merkezdeki özel firma tarafından yönetilmeye devam edilmiştir.
1996 yılında Sorgun ilçesine 154Kv/31,500Kv indirici trafo merkezi yapılmıştır. Bu durum Sorgun ilçesinin enterkonnekte iletim hattından daha kaliteli, kesintisiz enerji almasını sağlamıştır. O dönemde Yozgat’a yapılması planlanan organize sanayi bölgesinin Sorgun ile Yozgat arasında inşa edilmesi düşünülmüştür. OSB kurulum komisyonunda görevli olan Ahmet İşcan konuyu şöyle aktarmaktadır: “ O günlerde 154 kV trafo merkezi Yozgat merkez ile Boğazlıyan’da ve Akdağmadeni’nde bulunmaktaydı, Sorgun’da 154 kV trafo merkezi yoktu. Organize sanayi bölgesi için 154kV trafo merkezi yapılması planlanmaktaydı. Trafonun Sorgun girişine yapılması hem Sorgun’u hem de organize sanayi bölgesini besleyeceği görüşünün komisyon tarafından uygun bulunması ile TEİAŞ nezdinde yatırıma alınmış ve tesise başlanmıştır. Yozgat Belediyesi, Yozgat ve Sorgun arasındaki bölgede Yozgat’ın şehir suyu kuyularının bulunması nedeni ile organize sanayinin Saray tarafına yapılmasını talep etmiştir. Sanayi Bakanlığının bu talebi uygun bulması üzerine OSB Yerköy Saray tarafına taşınmış olsa da Trafo merkezi Sorgun girişine yapılmış, Sorgun’a hizmet vermeye devam etmiştir”
1997-1999 yılları arasında Sorgun’da Cumhuriyet Caddesinde ev balkonlarının önünden geçen yüksek gerilim havai hatların elektrik çarpmalarına ve insanların ölümüne sebebiyet vermesi nedeniyle dönemin Yozgat Tesis Müdürlüğünde görev yapan Ahmet İşcan bu durumu üst müdürlerine ileterek soruna bir çözüm bulunmasını talep etmiş; dönemin müdürleri Sami Kovancı ve Hasan Kaplan bu durumu çözmek için Cumhuriyet Caddesindeki havai hatların yer altına alınması projesini başlatmışlardır. İhaleyi Hasan Ulusoy adında bir müteahhit almış, kontrolünü de Ahmet İşcan yapmıştır. Bu projeyle cadde üzerindeki hatlar yer altına alınarak can kayıplarının önüne geçilmesi planlanmıştır. Bu proje, yapılış biçimi açısından Türkiye’de yer altından enerji besleme özelliği taşıyan ilk proje olmuştur. Daha sonra tüm Türkiye’de yer altına alma işlemleri yapılacaktır.
2000’li yıllarda Sorgun’un gelişen mahallerine ilave trafo ve direkler dikilmiş, şebeke ihtiyaca göre genişletilmiştir. Yeraltı şebeke çalışmalarına ise imarı tamamlanan bölgelerde devam edilmiştir. 2009 yılında Sorgun ilçesinin abone sayısı 34,551 iken, 2019 yılı abone sayısı 32,500’e düşmüştür. Sorgun’da 2 mW gücünde güneş enerjisi projesi tesis edilmiştir. Türkiye Elektrik Kurumunun özelleştirilmesinden sonra bazı şebekeleri yer altına alma, diğer ilçelere farklı şebeke enerji iletme, mevcut şebeke iyileştirme ve genişletme projeleri yapılmaya devam etmektedir. Yeni hava limanı yapılması düşünüldüğünden yeni bir trafo merkezi yapılması öngörülmüştür. Bu trafo merkezinin Alaca tarafına yapılması planlanmaktadır. Günümüzde Türkiye’nin 2018 yılı kurulu gücü 85.200 mW olup Sorgun’un kurulu gücü 50 mW’tır. Sorgun işletme şefliği görevini Ünal Özer halen yürütmektedir.
Samet İŞÇAN
SORGUN DÜŞÜNCE KULÜBÜ
Kaynakça:
BAHADIR, O., 2001. Elektriğin Kısa Tarihi. İstanbul: TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi Yayınları, Sayfa 13.
İŞCAN, A., 2019. Anlatımlarından. Yozgat,Sorgun: 1987-2010 yılı TEDAŞ Çalışanı.
İŞCAN, C., 2019. Anlatımlarından. Sorgun: 1955-1980 Belediye Fen Memuru Görevlisi.
KOÇ, A. F., 1963. Bütün Yönleriyle Yozgat, Kardeş Matbaası, Ankara
ÖZDEMİR, K., 2019. Anlatımlarından. Sorgun: 1972-2007 yılı TEDAŞ Sorgun Çalışanı.
ÖZER, Ü., Tarih yok. Anlatımlarından. Sorgun İşletme Şefi 2011- (Halen Çalışmakta).
